Vergelijkend onderzoek naar vroege versies van gregoriaanse gezangen heeft veel bijgedragen aan onze kennis over gezongen liturgie, al zijn er op basis van de laatste inzichten twijfels of die analyses methodologisch en epistemologisch voldoende zijn onderbouwd: binnenkort volgt een blog over het recent verschenen boek van Jean-François Goudesenne, Emergence du chant grégorien, Brepols 2018.

Digitale databases
Sinds 2012 is de Cantus Manuscript Database één van de toonaangevende databases voor het vergelijkende onderzoek van gregoriaanse gezangen. Deze database vormt de kern van het Cantus Index Network, samen met een groeiend aantal andere regionaal georiënteerde dan wel op bepaalde gebieden zoektechnisch geavanceerde databases. Aanvankelijk waren de zoekfuncties voornamelijk tekstgericht; sinds een paar jaar zijn daar voor een aantal bronnen ook melodische zoekfuncties bijgekomen en links met gedigitaliseerd materiaal.
Gedigitaliseerde teksten in hedendaags schrift kunnen al een tijd worden gelezen via optical character recognition (OCR). Geleidelijk komt er ook software beschikbaar die in staat is om gedigitaliseerde Middeleeuwse teksten te lezen en om te zetten in hedendaagse lettertekens. Maar om Middeleeuwse genoteerde gezangen digitaal te lezen is van een andere orde, voor de tekst en al helemaal voor de neumennotatie. Ik volg deze ontwikkelingen sinds ik voor het eerst in Middeleeuwse handschriften dook, in 2013. Toen al meldden onderzoekers tijdens congressen regelmatig hun vorderingen op het gebied van ONR (optical neume recognition), met een jaarlijks verschuivende termijn van vijf jaar voor een operatief systeem. Tot deze zomer.

Doorbraak
Tijdens een door Frans Wiering (UU, Department of Information and Computing Sciences, ICS) georganiseerde sessie in het kader van het Digital Humanities Congress in Utrecht meldde Ichiro Fujinaga, verbonden aan McGill University, Montréal en projectleider van het Cantus Ultimusproject een doorbraak: de verschuivende horizon is tot stand gebracht. Met nieuwe algoritmen is het mogelijk om ver uit elkaar geplaatste lettergrepen samen te trekken tot één woord én om dat woord te combineren met – nu eveneens digitaal leesbare – neumen. Een demo gepresenteerd door Fujinaga’s collega Martha Thomae deed me watertanden: ze liet zien dat het nu mogelijk is om bepaalde neumen in gedigitaliseerde bestanden te koppelen aan de tekst die erbij hoort; concreet betekent dit dat de musemetraditie in een bepaald manuscript veel efficiënter en sneller kan worden vastgesteld en dat lokale tradities met elkaar kunnen worden vergeleken.

Samenwerking tussen de Gregorius Fundatie en Cantus Ultimus
Nu betekent “het is mogelijk” nog niet dat er een voor iedereen bruikbaar systeem klaarligt: de software zal nog een handje moeten worden geholpen om nagenoeg foutloos tekst en neumen te herkennen. Via Mariken Teeuwen en Marnix van Berchum (KNAW Digital Humanities Lab, Amsterdam) is mijn musemenonderzoek geïntroduceerd bij Dr. Fujinaga en na een korte presentatie over musemen hebben we een deal gesloten: via de Gregorius Fundatie stel ik me beschikbaar voor correcties in de tekst en de muzieknotatie van het Utrechtse antifonarium U 406 en Fujinaga geeft voorrang aan het online zetten van de digitale editie van dit manuscript, dat ik ook heb gebruikt in mijn proefschrift. Als het schrift en de notatie van U406 kunnen worden gelezen in Cantus Ultimus, dan zal dat met enige (beperkte) aanpassingen ook gelden voor het de missalen Utrecht ABM h62 en Stavelot BL ADD MS 18031 en 18032 en het graduale Aken Ach G13 en een reeks fragmenten uit regio’s rond deze centra. Lokale musemetradities kunnen digitaal “in depth” worden onderzocht en onderling vergeleken. Dit is een geweldige sprong voorwaarts voor het onderzoek naar musemetradities.
Dit houdt tevens in dat we de voorbereidingen voor een crowdsourcing project stopzetten en ons gaan concentreren op Cantus Ultimus.